Mogiły żołnierskie na grodzieńskich cmentarzach

Cmentarz wojskowy w Grodnie

Prochy ponad 300. obrońców Ziemi Nadniemeńskiej, prochy wojskowych i członków ich rodzin, zmarłych w dwudziestoleciu międzywojennym, a także prochy żołnierzy poległych w obronie Grodna w 1939 roku kryje cmentarz wojskowy, założony na początku XX wieku. Po II wojnie światowej cmentarz, w znacznym stopniu zdewastowany, przeznaczono na memoriał żołnierzy radzieckich poległych w walkach w 1944 roku. W części nekropolii zachowały się nieliczne groby polskich żołnierzy. Od 1990 roku opiekuje się nimi polska społeczność Grodna. Na płycie przed kwaterą mogił widnieje napis: Cmentarz żołnierzy Wojska Polskiego 1918-1939. W tej części cmentarza jest też odnowiony grób zmarłego w 1925 roku ppłk. Wilhelma Zagórskiego, dowódcy 76 Lidzkiego Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta. W czerwcu 1990 r. na cmentarzu wojskowym postawiono Krzyż Katyński, będący darem mieszkańców Białegostoku. Na tablicach umieszczonych przy Krzyżu zostały wyryte w 1994 r. nazwiska Grodnian zamordowanych w Katyniu .

Grób ppłk. Wilhelma Zagórskiego

Cmentarz franciszkański w Grodnie

O polskich żołnierzach poległych w 1920 roku przypomina mogiła na cmentarzu franciszkańskim, położonym na lewym brzegu Niemna, w pobliżu, wzniesionego w XVII wieku, kościoła o.o. Franciszkanów p.w. NMP Anielskiej. Na cmentarzu, założonym w pierwszych latach XIX wieku, spoczywają mieszkańcy dzielnicy Grodna, nazywanej Zaniemniem. Kaplicę pobudowano w 1854 roku, a cmentarz, jak informują zachowane kamienne tablice przy wejściu na nekropolię, powiększono i murem otoczono w roku 1882. Zniszczoną po II wojnie światowej mogiłę żołnierzy, poległych w walkach 1920 roku, odnowiono w latach 90.; na betonowej płycie umieszczono pod żelaznym krzyżem tablicę, którą ufundował przed wojną Związek Strzelecki przy Wytwórni Polskiego Monopolu Tytoniowego. Na tablicy widnieje napis: Bezimiennym Bohaterom poległym w walce o Niepodległość Polski w Grodnie 1920 r. - Z. S. przy Wytw. P. M . T . w Grodnie.
Na cmentarzu franciszkańskim jest też grób kryjący prochy poległych w 1939 roku bezimiennych młodych polskich obrońców Grodna. Na zewnętrznej ścianie kaplicy Polska Macierz Szkolna w Grodnie umieściła we wrześniu 1999 roku tablicę, poświęconą, jak głosi napis: Pamięci grodnian, którzy zginęli śmiercią męczeńską w hitlerowskich i stalinowskich obozach zagłady, na frontach II wojny światowej, zostali zamordowani w więzieniach grodzieńskich oraz na fortach w pobliżu wsi Naumowicze - Rodacy. Obok kaplicy jest też mogiła, na której dwie tabliczki upamiętniają Brata Alberta Olszakowskiego, kierownika Drukarni Rycerza Niepokalanej w Grodnie, zmarłego w 1926 roku i O. Dionizego Klimczaka, który został rozstrzelany przez hitlerowców w lipcu 1943 roku w Naumowiczach pod Grodnem.

zdjęcia: Aleksander Lawszuk

Cmentarz farny w Grodnie

Najstarszym katolickim cmentarzem grodzieńskim jest cmentarz farny, nazywany też przez mieszkańców Grodna - cmentarzem bernardyńskim. Jest to, zdaniem historyków, ważny pomnik przeszłości Grodna i cenny zabytek kultury na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej. Założony w 1792 roku stał się od XIX wieku głównym cmentarzem grodzieńskim. W pierwszej połowie XIX wieku wzniesiono na cmentarzu murowaną kaplicę, podjęto też prace przy wytyczaniu alejek i stawianiu muru otaczającego nekropolię. Pomimo wielkich zniszczeń, dokonanych na cmentarzu w okresie II wojny światowej i w latach powojennych, zachowała się część zabytkowych nagrobków, do których należą m. in. tynkowane obeliski z cegły, kolumny kamienne, nazywane przez badaczy sztuki nagrobnej "kapliczkami słupowymi", nagrobki z symbolicznymi urnami, nagrobki ozdobne z epitafiami, nagrobki żeliwne, a także żeliwne kraty i ogrodzenia. Cmentarz farny kryje prochy wielu zasłużonych dla Grodna osób. Spoczywają tu m.in.: przyjaciel Antoniego Tyzenhauza, architekt Józef Sacco, rzeźbiarz Bolesław Szyszkiewicz, Eliza Orzeszkowa i jej mąż Stanisław Nahorski, a także znani grodzieńscy lekarze, którzy wnieśli również wielki wkład w życie społeczne i kulturalne Grodna. Na farnym cmentarzu pochowani zostali uczestnicy powstania 1863 roku, przedwojenni prezydenci Grodna (Edward Listowski, Kazimierz Rogalewicz), a także przedstawiciele zasłużonych rodzin grodzieńskich (Wróblewskich, Kościałkowskich, Zyndram-Kościałkowskich, Giedrojciów, Buszów, Eysymontów, Hlebowiczów). Są też groby wybitnych kapłanów: o. Józefa Melchiora Fordona, franciszkanina, objętego procesem beatyfikacyjnym, ks. Franciszka Hrynkiewicza, organizatora polskiego szkolnictwa w Grodnie, ks. Michała Aronowicza, wieloletniego więźnia obozów sowieckich, ks. Michała Woronieckiego, ojca duchownego grodzieńskiego seminarium, więźnia obozu w Kazachstanie. Cmentarz kryje prochy sióstr zakonnych - brygidek, dominikanek i nazaretanek. Spoczywa tu Matka Pawła Gażycz, pierwsza przełożona powstałego w 1908 roku w Grodnie Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny, ceniona za ofiarną działalność na rzecz rozwoju polskiego szkolnictwa w Grodnie.

Na cmentarzu bernardyńskim jest też grób, zmarłego w 1921 roku w Grodnie, generała brygady Adama Mokrzeckiego, dowódcy I Dywizji Piechoty Litewsko-Białoruskiej i Okręgu Generalnego Grodno w latach 1919-1920, a także - kwatera grobów żołnierzy poległych na Ziemi Grodzieńskiej w latach 1919-1920: legionistów, ułanów, żołnierzy grodzieńskiego pułku strzelców i jazdy tatarskiej.

Nekropolia bernardyńska uległa poważnej dewastacji w wyniku, wydanego przez sowieckie władze i obowiązującego do połowy lat 70. XX wieku, zakazu grzebania na tym cmentarzu zmarłych. Zniszczonych zostało wiele zabytkowych nagrobków i krzyży, dwukrotnie zdewastowano pomnik na grobie Elizy Orzeszkowej. Ponowne udostępnienie cmentarza duchowieństwu i katolickiej społeczności Grodna umożliwiło podjęcie działań, których celem stało się uratowanie przynajmniej części zabytkowej nekropolii. W kaplicy cmentarnej, wyremontowanej dzięki pomocy finansowej białostockiego oddziału Towarzystwa Przyjaciół Grodna i Wilna, odprawiane są obecnie nabożeństwa nie tylko z okazji pogrzebów, ale również z okazji ważnych rocznic narodowych. Działania na rzecz odnowienia i zabezpieczenia zachowanych zabytkowych grobów wspierają polskie instytucje, stowarzyszenia i osoby prywatne, nie tylko z Grodna, ale także z wielu miast Polski.

Wanda Renik

Ziółkowska Ewa, Cmentarze żołnierzy polskich poległych w bitwie niemeńskiej, "Przeszłość i Pamięć" Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa, Numer 4 (17) 2000 / Październik - Listopad - Grudzień/.

A.D. /Adam Dobroński/, Cmentarz wojskowy w Grodnie, "Głos znad Niemna", Pismo Związku Polaków na Białorusi, Grodno, październik 1990 .

Dobroński Adam, Ocalony cmentarz, "Głos znad Niemna", Pismo Związku Polaków na Białorusi, Grodno, nr 1-2/1990 /grudzień/

Dobroński Adam, Na cmentarzu wojskowym w Grodnie, "Głos znad Niemna", Pismo Związku Polaków na Białorusi, Grodno, nr 9 /1991 /październik/

Gordiejew Jerzy, Nieznana karta historii, " Głos znad Niemna", Pismo Związku Polaków na Białorusi, Grodno, 5-11 lipca 1993.

Ziółkowska Ewa, Cmentarz franciszkański w Grodnie, " Przeszłość i Pamięć" Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa, Numer 1-2 (22-23) 2002 / Styczeń-Czerwiec/ .

Renik Wanda Grodzieński cmentarz farny, "Przeszłość i Pamięć" Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa, Numer 1-2 (26-27) 2003 /Styczeń - Czerwiec/ .

Rozmus Jacek, Jerzy Gordiejew, Cmentarz farny w Grodnie 1792-1939, Kraków 1999.